In 2010 verscheen mijn roman over het leven van Maria (Maruca) Reyes-Hagenaar, de eerste echtgenote van de beroemde Chileense dichter en Nobelprijswinnaar Pablo Neruda, onder de titel ‘En het vergeten zo lang’. Uit de archieven van Kamp Westerbork is nu gebleken dat zij in de laatste maand voor de bevrijding gevangen zat in dat kamp. Lees hier het portret dat ik van haar mocht schrijven voor de website www.bevrijdingsportretten.nl, met alles over de toedracht:

Lange omweg naar Westerbork

Het introverte archief

Als de wereldgeschiedenis je lot is, kunnen kleine gebeurtenissen bepalend zijn. Toen Maria Hagenaar, geboren en getogen in Nederlands-Indië, in 1930 in Batavia een jonge Chileense diplomaat ontmoette, nam haar leven een nieuwe wending.

 

Het huwelijk met Neftalí Reyes zou haar weghouden uit de Japanse kampen, maar haar via grillige omwegen wel in Westerbork doen belanden. Daar behoorde ze op 12 april 1945 tot de mensen die niet de wrede muilen van treinwagons open zagen gaan, maar de poort naar buiten.

 

Zeventig jaar lang wist alleen het archief dat Maria Reyes-Hagenaar in het kamp gevangen had gezeten. Maar archieven zijn introvert: wie geen vragen stelt, krijgt niets te horen. Pas nu zeventig jaar bevrijding van Westerbork wordt herdacht met portretten van de mensen die daar op 12 april 1945 gevangen zaten, weten we dat Maria een maand in het kamp heeft doorgebracht − de laatste maand.

 

Het archief gaf antwoord en kwam met een Rode-Kruiskaart. Daarmee is weer iets onthuld over Maria Hagenaars opmerkelijke leven in de schaduw van een wereldberoemde man.

 

Een verzwegen leven

Toen Maria met de Chileense Neftalí Reyes trouwde, dacht ze vast een degelijke man te trouwen. Het was een illusie: Neftalí Reyes bleek geen diplomaat maar een dichter en bohemien. Voor haar was hun huwelijk een bestemming, voor hem een vergissing in een groots geleefd leven, midden op het wereldtoneel van zijn tijd.

 

Wij kennen Neftalí Reyes als Pablo Neruda, de beroemde Chileense dichter en Nobelprijswinnaar. Rond Neruda’s werk en leven is sinds zijn dood in 1973 een hele industrie ontstaan, zoals dat gaat met de groten in kunst en literatuur. Nog steeds zorgt hij voor nieuws dat in de hele wereld de kranten haalt. Zo werd in 2013 zijn lichaam opgegraven om te onderzoeken of hij tijdens de militaire coup in Chili in 1973 misschien vergiftigd werd. (Daar werden geen aanwijzingen voor gevonden.) Ook de ontdekking van een handvol nieuwe gedichten was in 2014 wereldnieuws.

 

Maar hoeveel we ook over Neruda wisten, over de eerste van zijn drie echtgenotes, Maria Hagenaar, en zelfs over hun dochtertje, zijn enige kind, werd lange tijd gezwegen. Neruda’s memoires, Ik beken, ik heb geleefd bevatten geen biecht over een Nederlandse vrouw en een jong gestorven kind. Een dichter is ook maar een mens.

 

Vroege biografen voegden aan het zwijgen toe, en zo werd Maruca lange tijd vergeten. Hun dochtertje was al in 1943 overleden, en Maruca stierf in 1965 in Den Haag, alleen. In recente biografieën van Neruda begon haar naam af en toe op te duiken, maar veel bleef onduidelijk. De Spaans- en Engelstalige biografen spelden haar naam telkens anders, en steeds verkeerd.

 

Zo kwam ik haar in 2007 tegen: als een schim in een biografie van Neruda. Ik voelde meteen dat hier een mooi verhaal te vertellen viel, een verhaal over de schaduw van de roem, over herinneren en vergeten worden. Ik ging op onderzoek uit, en op reis, en schreef toen een roman over haar leven. Die verscheen in 2010 bij de Arbeiderspers: En het vergeten zo lang. De titel verwijst naar een dichtregel van Neruda: ‘De liefde is zo kort, en het vergeten zo lang’.

 

Waar Maruca eerder alleen leek te bestaan op de punten waar haar leven dat van Neruda raakte, en voor zover de Neruda-kenners bereid waren haar een plaats te gunnen in zijn verhaal, kreeg ze met dat boek een stem. In de ruimte tussen de feiten kon de verbeelding haar werk doen.

 

Maruca heeft inmiddels een tweede leven gekregen, in boeken en op het internet. Maar dat ze ook in Westerbork zat weten we nu pas. En het is haar huwelijk dat haar daar bracht, via grillige wegen.

 

Omweg naar Westerbork

Maria Hagenaar is al dertig jaar wanneer ze de 26-jarige consul Neftalí Reyes, in Chili bekend als de dichter Pablo Neruda, ontmoet in Batavia. Maria leeft alleen met haar moeder en is ‘overgebleven’. Haar vader is overleden, en twee broers zijn al in 1921 gestorven. Wel is er een familie vol tantes en ooms, neven en nichten. Af en toe gaan ze naar Nederland.

 

Maria en Pablo trouwen snel, nog in 1930, en vertrekken in 1932 per passagiersschip en vrachtschip naar Pablo’s vaderland Chili, reizend via Afrika en de Straat van Magelhaan. Het huwelijk is dan al bijna gestrand, in elk geval wat hem betreft, en in Santiago blijkt Pablo een bohemien die zijn lange Nederlandse vrouw (ze was een meter tachtig) veel alleen laat om uit te gaan, ook met andere vrouwen. Zijn vrienden vinden haar een lastpak dat hem zijn vrijheid probeert te ontnemen. In Buenos Aires, waar ze ook een paar maanden wonen, is het al niet beter.

 

In 1934 trekken de zwangere Maruca en Pablo de oceaan over om naar Spanje te gaan, waar hij opnieuw als diplomaat een post krijgt, maar opnieuw leeft als een gevierd dichter. Kort nadat hun dochtertje Malva Marina daar wordt geboren, met een waterhoofd, trekt Neruda’s nieuwe liefde, de twintig jaar oudere Delia del Carrill, bij hen in. Terwijl de spanning ook in politiek opzicht oploopt, laat Neruda zijn vrouw en dochter verhuizen naar Barcelona, waar het veiliger zal zijn. Daar zijn zij alleen.

 

Het is een voorbode van nog meer alleen zijn, want met het uitbreken van de Spaanse burgeroorlog in 1936 verlaten zij het land, en via Zuid-Frankrijk gaat Maruca met Malva Marina naar Den Haag, waar ze wat familie heeft.

 

Maruca, levend in pensions in het vooroorlogse Den Haag, heeft geen geld, en hun dochtertje heeft veel zorg nodig. Ze gaat werken op het gezantschap van de Spaanse Republiek, voor José Semprún, de vader van de latere schrijver Jorge Semprún (hij zal tijdens de oorlog in Buchenwald terechtkomen). Jorge noemt haar ‘de giraf’. Malva Marina brengt ze onder in een pleeggezin in Gouda, bij de familie Julsing.

 

Er zijn een paar brieven bewaard waarin Maruca smeekt om Neruda’s hulp. ‘Het is werkelijk ongelooflijk hoe je ons verwaarloost,’ schrijft ze in november 1938. ‘Ik kan Malva nu niet eens gaan bezoeken, want ik heb geen cent; mijn laatste geld zal opgaan aan het posten van deze brief.’ En: ‘Wel, varkentje lief, stuur me snel het geld en bezorg me niet meer moeilijkheden. Er is al zoveel ellende in de wereld (de vreselijke vervolging van de joden) en ik ben al zo van streek door alles dat ik al mijn haar weer verlies.’ Op het Spaanse gezantschap ziet ze de vele emigratieverzoeken van Duitse joden.

 

Neruda reist intussen rond met Delia, en helpt in september 1939, na de overwinning van Franco, tweeduizend vluchtelingen uit Spanje met het schip de Winnipeg ontkomen naar Chili. Hij wordt geëerd als een held. In dezelfde tijd wordt het gezantschap in Den Haag gesloten. Maruca heeft geen eigen inkomsten meer, maar Neruda stuurt nog wat geld.

 

Wanneer de Duitsers Nederland bezetten, wordt haar situatie nog nijpender. Neruda vertrekt naar Mexico, met Delia del Carrill, en betalingen stokken. Toch blijft Maruca aan hem denken als haar echtgenoot, met wie ze herenigd hoopt te worden.

 

In 1943 overlijdt onverwacht Malva Marina, in het pleeggezin in Gouda. Op het graf, ook in Gouda, staat ‘Hier rust onze lieveling, Malva Marina Reijes, geb. te Madrid 18 augustus 1934, overl. te Gouda 2 maart 1943.’ De annonce in de krant is ondertekend door vader Ricardo Reyes, moeder M. Reyes-Hagenaar en grootmoeder A.H. Hagenaar-Vogelzang. Maar het contact met Maruca’s moeder in Indië is door de oorlog verbroken, en van Neruda hoort ze ook niets.

 

Maruca weet op dat moment niet dat Neruda zich al van haar heeft laten scheiden. Op 24 april 1942 is een advertentie in een Mexicaanse krant verschenen, waarin staat dat Neruda de scheiding heeft aangevraagd. De advertentie is gericht aan ‘Señora María Antonia Hagenaar’ en bevat een verzoek: ‘reageert u binnen drie dagen op deze openbaarmaking; als er geen reactie komt, dan wordt de scheiding effectief.’ Maar ver weg, in het bezette Nederland, leest Maruca de Periodicó Oficial natuurlijk niet.

 

Ze verkoopt alles wat ze nog heeft om te kunnen eten. Maanden is ze bezig met aanvragen om het land te verlaten en zich bij Neruda te voegen, of in elk geval naar een land te gaan waar hij haar geld kan sturen. Eindelijk heeft ze toestemming om via Lissabon per boot te vertrekken naar Zuid-Amerika, in een ruil met Duitsers die naar Europa komen. Maar op het laatst bereikt haar het bericht dat Consul Reyes haar terugkeer naar Zuid-Amerika niet wenst. Hij heeft zijn invloed aangewend om haar vertrek tegen te houden.

 

Ze is wanhopig, en schrijft aan de speciaal gezant voor Chili in Zwitserland: ‘Ik kan niet begrijpen hoe Neruda, mijn man, deze vreselijke beslissing kan nemen, in deze tijd vol ellende en gevaar, waarin men juist ieder mens zou moeten helpen.’ En: ‘Ja, als Mexico het enige land is waar ik heen kan gaan, dan verzeker ik u dat ik niet de geringste bedoeling heb om mijn man lastig te vallen. Integendeel: ik wil er graag aan bijdragen om in volledige harmonie een goede oplossing te vinden.’

 

Het vertrek gaat niet door, en in Den Haag maakt Maruca de hongerwinter door. Het contact met haar moeder op Java is dan al jaren onmogelijk: zij zit in kampen, en zal niet lang voor de capitulatie van de Japanners overlijden in kamp Tjideng, bij Batavia.

 

Het huwelijk met Neruda heeft ervoor gezorgd dat Maruca die kampen ontloopt, en de bloedige bersiap die daarop volgde – een onderbelicht stuk van onze geschiedenis. Maar helemaal ontsnappen doet ze niet, want als vrouw van een Chileen is zij in het bezette Nederland een vreemdelinge, met de Chileense nationaliteit.

 

Het zal ook om die reden zijn dat ze op 21 maart 1945 door de Duitsers naar Westerbork wordt gebracht: als Austausch-Kandidat, om geruild te worden tegen gevangen genomen hoge Duitse militairen. Ditmaal is die ruil niet vrijwillig, maar gedwongen. Wat Maruca, en ook de Duitsers, niet weten is dat haar huwelijk dan al ontbonden is, onder de Mexicaanse wet.

 

Haar Rode Kruiskaart toont de datum van haar aankomst, 21 maart 1945, en die van haar ontslag: 19 april 1945. Haar geboortedatum is verkeerd genoteerd: Maruca werd niet geboren op 21-3-1904, maar op 5-03-1900. Zo is maar liefst vier jaar van haar leeftijd afgehaald; opeens is ze even oud als Neruda.

 

Degene die de gegevens op de kaart typt heeft moeite met haar buitenlandse naam: de y in Reyes-Hagenaar is gecorrigeerd: een paar letters over elkaar heen. Met potlood staat de naam ‘Reyes’ eronder geschreven. Heeft Maruca dat gedaan? (Kijk, zo moet het!) Of heeft ze de vreemde naam zorgvuldig hardop gespeld, nadat hij eerst verkeerd op de kaart is getypt, en noteerde de medewerker die eerst in potlood, als generale repetitie? Op het graf van Malva Marina was de y al eens een ij geworden.

 

Zeventig jaar later weten we dat, na jaren van verdriet, armoede, honger en leven onder de bezetter, Maruca Reyes een maand in Westerbork gevangen gezeten heeft. Niet als joodse, en dus in veel minder gevaar, maar wel in gevangenschap, overgeleverd, en met het vooruitzicht dat ze naar Duitsland gebracht zou worden.

 

Heeft ze een oproep gekregen, is ze gearresteerd, was ze al langer beperkt in haar bewegingen? We weten het niet. We weten alleen dat ze er was. Het wrange is dat ze door haar huwelijk een vreemdelinge geworden was, terwijl dat huwelijk al niet meer bestond, zonder dat zij het wist.

 

Uit een dagboek van een medegevangene blijkt dat in die laatste maand in Westerbork het besef leefde dat de vrijheid naderde. Alleen wist niemand wanneer die zou komen, en wat er nog kon gebeuren voor het zover was. Toen kwamen de bevrijders, op 12 april 1945. Ook Maruca heeft ze zien komen.

 

Lange omweg naar Den Haag

In 1948 gaat Maruca naar Zuid-Amerika, na een dubieus aanbod van de Chileense regering. Die wil Neruda, voorvechter van de armen en een politieke tegenstander van het regime, in diskrediet wil brengen met een beschuldiging van bigamie. Want de Mexicaanse scheiding lijkt toch niet rechtsgeldig, en Neruda is in 1943 met Delia del Carrill getrouwd.

 

Maruca neemt haar kans, de enige die ze heeft, om naar Chili te gaan. Haar aankomst in Santiago, op 29 februari 1948, is nieuws: er verschijnen krantenartikelen, waarin haar naam opnieuw verkeerd geschreven wordt. Alleen is het nu niet ‘Reyes’ dat problemen geeft, maar ‘Hagenaar’.

 

Ze zet de aanklacht niet door, en op 25 november 1948 gaat ze akkoord met de scheiding en een financiële schikking. Ze leeft nog jaren in Chili, raakt waarschijnlijk verslaafd aan opium, heeft nog een affaire, en keert uiteindelijk terug naar Den Haag.

 

Daar zoekt ze troost en gezelschap in de Mormoonse kerk, zoals ze tijdens de oorlog naar de kerk van Christian Science ging, waar men gelooft dat met bidden ziekten genezen kunnen worden. Bidden voor de gezondheid van Malva Marina heeft geen zin meer, maar Maruca doet nu iets anders voor haar dochter: ze laat Malva Marina postuum dopen, in een Mormoonse tempel in Zwitserland.

 

Zo heeft ze alles in het werk gesteld om na de dood haar dochter weer te zien. In 1965 is het haar tijd om te gaan. De overlijdensadvertentie wordt geplaatst door bisschop Lefrandt van de Mormoonse kerk. Ze wordt waarschijnlijk begraven op kosten van de gemeente. Een graf is er niet meer.

 

Dichter bij de dochter

Wat rest is het graf van Malva Marina in Gouda, waarvoor Maruca in 1943 met veel moeite de grafrechten tot 2003 afkocht. Niemand wist dat het graf daar was, en niemand bezocht het ooit. Het graf, een Indisch graf, zou in 2004 ontdekt worden door de Nederlandse Giny Klatser.

 

De ontdekking van dat graf, en van het meisje dat zo zorgvuldig uit de biografie van Neruda werd geweerd, heeft wel wat veranderd. Maria Hagenaar en haar dochtertje zijn bezig hun plaats in zijn levensverhaal op te eisen. Toch was er internationaal meer opwinding bij de recente ontdekking van onbekende gedichten. Dichterschap is belangrijker dan dochterschap. Woorden winnen van genen.

 

In Chili wil men nog steeds niet veel van deze geschiedenis weten. Ook het bericht dat Maruca aan het eind van de oorlog in Nederland nog kort in een concentratiekamp heeft gezeten, zal daar weinig ophef veroorzaken. Het is nu eenmaal moeilijk om een held op het wereldtoneel ook te zien als een kleine man, die niet de moed had zijn vrouw op een behoorlijk manier te verlaten, en haar en zijn enige kind te onderhouden.

 

Een goede dag

Voor Maruca zal de gevangenschap in Westerbork de voortzetting zijn geweest van een reeks tragedies, die begon met de ontmoeting met de diplomaat die een dichter bleek te zijn, bestemd voor grote dingen, niet voor haar.

 

Maar in kamp Westerbork heeft ze ook de dag meegemaakt dat de poorten opengingen. Voor de velen die daar eerder zaten als slachtoffer van rassenwaan en vervolging, was het te laat. Het kamp was in die dagen al een leegte, gevuld met de afwezigheid van deze mensen.

 

 

Degenen die er nog wel gevangen zaten voelden in die laatste weken de lentebries van de bevrijding naderen, zoals eerder de dreiging van vreselijke ontberingen en dood voelbaar was, als een koude wind die uit het oosten waait.

 

Maruca’s echte bevrijding kwam pas veel later, toen ze haar man werkelijk had opgegeven en in 1959 terugkeerde naar het land waar het graf van haar dochtertje op haar wachtte. Uit een schaars ooggetuigenverslag uit haar laatste jaren in Den Haag kon ik opmaken dat ze kalm en waardig de ziekte droeg die haar uiteindelijk deed sterven, 65 jaar oud, een lange vrouw in de schaduw van een grote, kleine man.

 

Met haar sterven vervloog ook de herinnering aan die maand in Westerbork, en aan de dag dat de bevrijders aan de poort stonden. Lange tijd was ze zelf al evenzeer vergeten, dacht vrijwel niemand aan haar terug.

 

Maar hier is ze dan weer, hier staat ze, achter het prikkeldraad, en ze ziet hoe de geschiedenis arriveert. Het was een goede dag voor haar, dat kan niet anders, ook al bestond het goede uit niet meer dan dat een onrecht ten einde kwam. Maar soms moeten we zelfs daar al blij om zijn. Het kan zoveel erger.